Kan verklarende prediking en de verkondiging van het evangelie samengaan?
Predikanten zijn soms een beetje huiverig voor bijbelverklaringen. Ze denken dat daar alleen onderwijs uit te halen is voor theologische goed onderlegde christenen, terwijl je er niets aan hebt als je het evangelie met ongelovigen wilt delen.
Die gedachte wordt alleen maar versterkt als voorgangers overwegen om een oudtestamentisch bijbelboek te bepreken. Hoe kun je zondag aan zondag het evangelie helder verkondigen als je een prekenserie houdt over Haggaï of over het leven van Abraham? Plakken we aan het eind gewoon een algemene oproep tot bekering aan de preek vast? Zo van: ‘Voor de niet-christelijke aanwezigen in ons midden wil ik aan het eind van dit betoog over de besnijdenis van Abraham graag nog even vertellen hoe je het eeuwige leven kunt ontvangen…’
Er is een andere, meer doorwrochte manier om het evangelie toch elke zondag weer te laten klinken, zelfs in een preek vanuit het Oude Testament: door je te bedienen van bijbelse theologie.
Het grote verhaal
Wat is bijbelse theologie? Je zou het kunnen definiëren als het bestuderen van de rode draad in de Bijbel. De 66 boeken van de Bijbel vertellen samen één verhaal over het werk van God: dat Hij door de dood en de opstanding van Jezus Christus mensen zalig maakt en een Koninkrijk bouwt tot Zijn eer. Het Oude Testament bereidt ons voor op de komst van Jezus leidt ons naar Hem toe. De evangeliën laten zien Wie Hij is en wat Hij doet. De rest van het Nieuwe Testament ontvouwt de betekenis van Zijn dood en opstanding, tot en met de grote ontknoping waarin God Zijn werk voltooien zal. Hoe meer oog we krijgen voor deze overkoepelende verhaallijn, des te beter gaan we de verbanden zien tussen onze preektekst en het evangelie.
Als bijbelse theologie je preken over een bijbelgedeelte stempelt, ben je als een voetballer die het spel helemaal beheerst. Goede voetballers letten niet alleen maar op de bal als ze richting het doel dribbelen. Ze zijn zich bewust van de positie van hun teamgenoten, weten waar de verdedigers van de tegenstanders staan en hebben een strategie. Op dezelfde manier gaat het bij een goede uitleg niet alleen om een aantal kanttekeningen bij de verzen die aan de beurt zijn. Ook dan is het belangrijk om het hele speelveld te overzien; om te weten wat er voor en na de tekst speelt en hoe dit gedeelte past binnen de voortgang van Gods grote verhaal.
Bijbelse theologie in de praktijk
Laten we een aantal bijbelse methoden onder de loep nemen waarmee we een specifiek bijbelgedeelte aan de belangrijkste verhaallijn van de Bijbel kunnen verbinden – de boodschap van het evangelie. Je zou deze methoden kunnen zien als mogelijke routes van de tekst naar het evangelie, zoals een navigatie-app verschillende opties laat zien om vanaf je huidige locatie op je bestemming te komen.
Belofte en vervulling
We beginnen met de route naar het evangelie die het meest voor de hand ligt: die van de belofte en de vervulling. In het tekstgedeelte dat je bestudeert staat een profetie of belofte die expliciet vervuld is door een bepaald aspect van het evangelie. De vervulde belofte is het laaghangende fruit van de Bijbelse theologie: makkelijk om te zien en te plukken.
Als je bijvoorbeeld preekt over de profetie van Micha dat er een heerser voort zal komen uit Bethlehem (Micha 5:1), kun je de gemeente makkelijk vragen om Mattheüs 2:6 op te slaan om te zien hoe dit vervuld is bij de geboorte van Jezus. En als je besluit om een serie te houden over het leven van Abraham, zul je op een gegeven moment de link moeten leggen tussen de beloften van God om Abrahams nageslacht te zegenen (Genesis 12:7, 13:15, 17:8 en 24:7) en de vervulling ervan in Christus (Galaten 3:16).
De vervulling van beloften is niet alleen een voor de hand liggende manier om vanuit het Oude Testament bij het evangelie terecht te komen. Het laat ons ook zien hoe de schrijvers van het Nieuwe Testament de tekst van het Oude Testament interpreteerden in het licht van het evangelie. Hoe meer we leren om de Bijbel te lezen door de bril van de apostelen, des te beter zullen we het evangelie ook in andere teksten herkennen, zelfs als die niet expliciet vervuld worden in de komst van Jezus Christus.
Typologie
Typologie lijkt op belofte en vervulling, maar in dat geval wordt er geen letterlijke profetie vervuld in Jezus. In plaats daarvan zien we gebeurtenissen, instellingen of personen die een voorafschaduwing zijn van Jezus en het evangelie. Je zou typologie een woordeloze profetie kunnen noemen.
Neem bijvoorbeeld de tempel in Jeruzalem. Die speelde een centrale rol in het Oude Testament. Het is de plaats waar God verlossend tegenwoordig is en waar Hij Zijn volk regeert. Maar het is vooral ook de plaats die heenwijst naar Christus. De schare was geschokt toen Jezus in de tempel stond en zei: ‘Breek deze tempel af en in drie dagen zal Ik hem laten herrijzen’ (Johannes 2:19). Ze dachten dat Hij doelde op het letterlijke gebouw, maar ‘Hij sprak over de tempel van Zijn lichaam’ (vers 21). Net zoals de tempel dat was, is Jezus de belichaming van Gods aanwezigheid waardoor Hij zijn volk verlost en regeert. Daarom zien de apostelen de gemeente – degenen die in Christus zijn – als de tempel van de Heilige Geest (zie bijvoorbeeld 1 Korinthe 3:16-17, Efeze 2:19-22, 1 Petrus 2:5).
Laten we er in dit kader even vanuit gaan dat je een preek houdt over Psalm 122. Dit gedeelte spreekt over de vreugde die het geeft om naar de tempel in Jeruzalem te gaan. ‘Ik ben verblijd wanneer zij tegen mij zeggen: Wij zullen naar het huis van de HEERE gaan!’ (Psalm 122:1). Door de typologie van de tempel te gebruiken kun je mensen, zelfs onkerkelijke mensen, helpen om in te zien hoe veel te meer vreugde het geeft als we door het geloof tot Jezus gaan.
Het Nieuwe Testament staat vol met dit soort types van Christus en Zijn werk. De apostelen zagen Jezus als de tweede Adam, het Paaslam, de nieuwe Mozes, het enige Offer dat voor eens en voor altijd verzoening bracht, de grote Hogepriester, de gezalfde Koning (Messias) van het geslacht van David, het ware Israël, enzovoorts. Deze goed begaanbare paden zijn heel geschikt om je vanuit allerlei schriftplaatsen bij Jezus en Zijn zaligmakende werk te brengen.
Thema’s
Met thema’s bedoel ik terugkerende motieven of beelden in bijbelverhalen die niet zo rechtstreeks naar Jezus verwijzen als typologie. Toch zijn deze thema’s of motieven integraal verbonden met het evangelie en kunnen ze ons helpen om onze tekst een plaats te geven in de heilsgeschiedenis die zich in het geheel van de Bijbel ontvouwt.
Een klassiek bijbels thema is de schepping. De Bijbel begint er al mee: ‘In het begin schiep God de hemel en de aarde.’ God bracht orde aan in de chaos, maakte Adam en Eva naar Zijn beeld en gebood hen om over de schepping te heersen en de aarde te vullen met hun nageslacht. Allemaal met het oog op de verheerlijking van God. Verdrietig genoeg hebben ze hun roeping verzaakt en zijn ze in opstand gekomen tegen God.
Maar God had een plan uitgedacht om zijn schepping te verlossen. Door het hele Oude Testament heen is verschillende keren sprake van een ‘herstart’, zo’n moment waarop God genadig een nieuw begin maakt met de mens. Dat nieuwe begin wordt telkens beschreven met beelden en woorden die sterk doen denken aan Gods scheppingswerk. Denk aan de geschiedenis van Noach en zijn gezin na de zondvloed, de uittocht van de Israëlieten uit Egypte en hun aankomst in het beloofde land, het begin van de regeringsperiode van Salomo en zelfs de terugkeer uit de ballingschap van de Israëlieten. En toch liep het na zo’n herstart elke keer weer op een mislukking uit. Zouden de nakomelingen van Adam het nou nooit eens leren?
Eén van hen wel. De tweede Adam, Jezus Christus, deed altijd de wil van de Vader. Zijn opstanding en de verlossing van Zijn volk luidden de ware herschepping in. En dat proces gaat door tot op de dag van vandaag. Jezus gaf Zijn verloste volk de opdracht om de aarde te onderwerpen en te vullen met zonen en dochters van God, door de verkondiging van het evangelie. Op een dag zal dat uitlopen op een nieuwe hemel en een nieuwe aarde, een heerlijke wereld die de oude ver zal overstijgen.
Als je oog hebt gekregen voor het motief van de schepping, kun je vanuit dat raamwerk vanuit dat raamwerk allerlei lijnen trekken naar de kern van de herschepping: de dood en opstanding van Jezus Christus.
En zo zijn nog veel meer thematische strengen die samen de bijbelse verhaallijn vormen, zoals het verbond, de uittocht, de dag des Heeren en het koninkrijk van God.
Ethisch onderwijs
Maar wat als je een serie over Spreuken wilt houden, of over de Tien Geboden? Wat als je de uitdaging bent aangegaan om te proberen vanuit Leviticus het evangelie te verkondigen? Dit soort gedeelten lijken meer geschikt om aan gevorderde christenen uit te leggen wat ze allemaal wel en niet moeten doen om als christen te leven dan om ongelovigen te laten zien wat Jezus heeft gedaan zodat ze christen kunnen worden.
Nogmaals, bijbelse theologie biedt ons een routekaart van de wet naar het evangelie. Specifieke morele wetten kunnen we op minstens drie manieren een plek geven binnen het geheel van de Bijbelse verhaallijn.
Ten eerste leidt de bijbelse wetgeving en ethiek ons tot Jezus door ons te laten zien dat we zondig zijn en een Zaligmaker nodig hebben. Zoals vaak gezegd wordt, is de wet van God een spiegel die ons ermee confronteert hoe afschuwelijk we misvormd zijn door de zonde. Als we de geschiedenissen lezen over het chronische morele verval van Israël, is dat het verhaal van de mensheid. Van onszelf. ‘Daarom zal uit de werken van de wet geen vlees voor Hem gerechtvaardigd worden. Door de wet is immers kennis van zonde’ (Romeinen 3:20).
Ten tweede wijzen de bijbelse wetten ons op Jezus als Degene die ze volmaakt gehouden heeft. Hij kwam niet om de wet van God af te schaffen, maar om die te vervullen (Mattheüs 5:17). Alle anderen die in het Oude Testament zonen van God genoemd worden (Adam, Israël en de koningen van Israël), waren verloren zonen. Jezus was de enige in Wie de Vader Zich kon verheugen omdat Hij als enige echt gehoorzaam was. Daarom kun je zeggen dat de geboden in de Bijbel het karakter van Jezus openbaren.
Ten derde kunnen we als gehoorzame zonen en dochters Gods wetten houden door terug te vallen op de opstandingskracht van Christus en op de kracht van Zijn Geest die in ons werkt. Jezus heeft ons verlost van de macht van de zonde ‘opdat de rechtvaardige eis van de wet vervuld zou worden in ons, die niet naar het vlees wandelen, maar naar de Geest’ (Romeinen 8:4).
Stel dat je bijvoorbeeld preekt over Spreuken 11:17: ‘Een goedertieren mens doet zijn ziel goed, maar een meedogenloze stort zijn vlees in het ongeluk.’ Als bijbelse theologie je uitgangspunt is, zal dat niet resulteren in een preek van drie kwartier waarin je mensen alleen maar voorhoudt hoe ze meer goedertieren kunnen worden. Je zult dan ook laten zien hoe wij tekortschieten als het gaat om goedertierenheid en hoe we op allerlei subtiele manieren uitblinken in wreedheid. Je zult mensen wijzen op Jezus, de goedertierenheid in hoogst eigen persoon – iets wat met name zichtbaar werd toen Hij Zijn leven gaf voor zondaren. En tot slot zul je die goedertieren genade van Christus verbinden met ons eigen leven: het is de drijvende kracht achter de vernieuwing die in ons gewerkt wordt door de Heilige Geest.
Opgeloste raadsels
Als we gevoel krijgen voor de doorgaande lijn van de bijbelse theologie, gaan we ook inzien hoe het evangelie vaak een oplossing biedt voor oudtestamentische raadsels. Hoe zou God ooit Zijn belofte aan David kunnen nakomen nu Juda in ballingschap was gegaan en er geen koning meer op de troon zat in Jeruzalem? Als de offers in de tempel de zonde wegnam, waarom bracht God dan toch oordelen over Israël? Het Oude Testament zegt vaak dat God de rechtvaardige zegent en de goddeloze straft. Waarom zien we dan zo vaak het omgekeerde gebeuren?
Er zou nog veel meer te zeggen zijn, maar voor nu is dit voldoende: als je onbegrijpelijke dingen tegenkomt in de Bijbel, bedenk dan eens hoe het evangelie van Jezus Christus een oplossing zou kunnen zijn voor dit vraagstuk. Het Oude Testament is als een detective waarin allerlei raadsels uiteindelijk worden opgelost door één hoofdpersoon: Jezus.
‘U staat hier’
Als bijbelse theologie op deze manier gebruikt wordt in de verklarende verkondiging van het evangelie, is er tijdens de preek heel wat te beleven voor ongelovigen. Elke week worden geconfronteerd met hun zonde, wordt Jezus hun voorgesteld en worden ze opgeroepen tot geloof en bekering. Maar dat niet alleen. Ze gaan ook zien waar ze ergens staan op de tijdlijn van Gods werk in de geschiedenis. Het evangelie is niet zomaar een metafoor of een mooie gedachte waar ze iets mee kunnen doen als dat voor hen werkt. Nee, het verhaal van Jezus is een reële kracht, die geworteld is in het verleden, doorwerkt in het heden en de eeuwigheid omvat. De God Die werkte in wereld van de Bijbel, werkt ook in hun wereld, want zij zijn onderdeel van dezelfde wereld, van dezelfde geschiedenis en van hetzelfde verhaal.
