We hebben het zo vaak gehoord dat het haast onderdeel van het kerstverhaal zelf is geworden.
De Romeinen vierden hun zevendaagse winterfeest, Saturnalia, vanaf 17 december. Het was een door en door heidense aangelegenheid vol losbandigheid en de verering van de god Saturnus (vandaar de naam van het feest). Om het einde van de winterzonnewende aan te geven, maakte de Romeinse keizer 25 december een feestdag voor Sol Invictus (de Onoverwonnen Zon). De kerk wilde het christendom aangenamer maken voor de Romeinen en populairder bij het volk. Daarom heeft de kerk deze heidense feesten overgenomen en de viering van de geboorte van hun Verlosser op 25 december ingesteld. Want wat het kerstfeest vandaag de dag ook is geworden, het begon als een kopie van traditionele heidense feestdagen. Dus als je van Kerst houdt, heb je dat aan Saturnalia en Sol Invictus te danken.
Dat is het verhaal, en iedereen, van liberale christenen tot conservatieve christenen tot niet-christenen, lijkt het er over eens te zijn dat het waar is.
Alleen, … het is niet waar.
Om te beginnen moeten we onderscheid maken tussen een oorsprong die suggereert dat het feest gestolen is en een oorsprong die alles te maken heeft met afwijzing. Dat er enig verband zit tussen een christelijk feest en een heidens feest zou kunnen betekenen dat het christelijke feest een kopie is (‘Hé, laten we deze populaire heidense feestdag christelijk maken om onze viering populairder te maken’). Maar het zou ook juist een bewuste afwijzing kunnen betekenen van dat heidense feest (‘Hé, deze heidense feestdag is vreselijk, dus laten we iets uitgesproken christelijks in de plaats stellen’).
Na de bekering van Constantijn in de vierde eeuw na Christus hebben christenen zich soms aangepast en de heidense feesten christelijk gemaakt. Of ze daar verstandig aan deden en of het zinvol was, staat open voor historisch debat. Maar de motivatie was om het heidendom van de Romeinse wereld te vernieuwen, in plaats van alles met de grond gelijk te maken. Zelfs als Kerst op 25 december werd ingesteld vanwege Saturnalia en Sol Invictus, betekent dat daarmee niet per se dat de christelijke viering van de geboorte van Christus als een heidens feest is begonnen.
Maar in het geval van Kerst is er zelfs goed bewijs dat 25 december niet is gekozen vanwege een heidens winterfeest. Dit is wat Andrew McGowan, van Yale Divinity School, betoogt in zijn artikel ‘How December 25 Became Christmas’ (voor het eerst gepubliceerd in Bible Review in 2002). Laat me proberen McGowan’s mooie historische werk te distilleren door drie vragen te beantwoorden.
Wanneer zijn christenen voor het eerst begonnen met het vieren van de geboorte van Jezus op 25 december?
Pasen ontwikkelde zich veel eerder dan Kerst als een christelijke feestdag. Er wordt geen melding gemaakt van geboortevieringen door de vroegste kerkvaders. Christelijke schrijvers als Irenaeus (130-200) en Tertullianus (160-225) zeggen niets over een feest ter ere van de geboorte van Christus. Origenes (165-264) bespotte zelfs de Romeinse vieringen van verjaardagen als heidense praktijken. Dit is een vrij goede aanwijzing dat Kerst nog niet op de kerkelijke kalender stond (of in ieder geval niet wijdverbreid was). Als dat wel zo was, zou het geen verbinding hebben gehad met een soortgelijke Romeinse feestdag.
Dit betekent echter niet dat niemand geïnteresseerd was in de geboortedatum van Christus. Aan het einde van de tweede eeuw was er veel belangstelling voor het dateren van de geboorte van Jezus. Zo deed Clemens van Alexandrië (150-215) verschillende voorstellen, waarvan geen enkele echter 25 december was. De eerste vermelding van 25 december als de geboortedag van Jezus komt van een almanak uit het midden van de vierde eeuw die de Filokaliaanse kalender wordt genoemd. Een paar decennia later, rond 400 na Christus, zou Augustinus aangeven dat de donatisten kerstfeesten hielden op 25 december. Maar ze weigerden Driekoningen te vieren op 6 januari, omdat ze dachten dat deze laatste datum een recente uitvinding was.
De donatisten waren ontstaan tijdens de vervolgingen onder Diocletianus in 312. Zij verzetten zich sterk tegen elk vorm van compromis ten opzichte van hun Romeinse onderdrukkers. We kunnen er dus zeker van zijn dat ze de viering van Kerst, of de datum van 25 december, niet beschouwden als een heidense uitvinding. McGowan concludeert dat er een oudere Noord-Afrikaanse traditie moet zijn geweest die de donatisten goed kenden. Daarom kunnen de vroegste kerstvieringen (die we kennen) worden gedateerd in de tweede helft van de derde eeuw. Dit is qua tijdsperiode nog ruim voor Constantijn en in een periode waarin christenen standvastig alle connecties met de heidense religie proberen te vermijden.
Wanneer werd voor het eerst gesuggereerd dat Kerst een heidense oorsprong had?
Geen van de kerkvaders in de eerste eeuwen van de kerk verwijst naar een vermeend verband tussen Kerst en Saturnalia of Sol Invictus. Je zou kunnen denken, ‘Nou natuurlijk deden ze dat niet. Dat zou gênant zijn geweest.’ Maar als je je christelijke geboortefeest op een bestaand heidens feest hebt gebaseerd met als doel om je religie op deze manier populairder of begrijpelijker te maken, dan zou daar zeker reactie op komen. Trouwens, zoals McGowan aangeeft, is het niet alsof latere christelijke leiders deze verbanden niet meer wilden leggen. Gregorius de Grote schreef in 601 dat hij christelijke zendelingen aanspoort om heidense tempels in kerken te veranderen en heidense feesten een nieuw doeleinde te geven als feestdagen voor christelijke martelaren.
Tot aan de 12e eeuw is er geen enkele aanwijzing te vinden dat de geboorte van Jezus werd gedateerd rondom de heidense feestdagen. Toen stelde Dionysius bar-Salibi dat Kerst werd verplaatst van 6 januari naar 25 december zodat het zou samen vallen met Sol Invictus. Eeuwen later, na de Verlichting, verspreiden wetenschappers van vergelijkende godsdienstwetenschappen het idee dat de vroege christenen de winterzonnewendefeesten voor hun eigen doeleinden hadden gebruikt. Maar in het eerste millennium van de kerkgeschiedenis heeft helemaal niemand dit verband gelegd.
Waarom vieren we Kerst op 25 december?
Het eerste antwoord op deze vraag is dat sommige christenen dat niet doen. In de oostelijke tak van de kerk wordt Kerst gevierd op 6 januari, waarschijnlijk om dezelfde reden dat Kerst op 25 december in het Westen werd gevierd, alleen met een andere berekening. Hoewel we er niet helemaal zeker van kunnen zijn, is er een goede reden te bedenken waarom 25 december de datum voor Kerst is geworden. Er is namelijk een verband tussen de (vermoedelijke) datum van Jezus’ dood en de datum van Jezus’ verwekking.
Drie data zijn belangrijk bij deze berekening. Laten we beginnen met de datum van Jezus’ dood.
Rond 200 na Christus merkte Tertullianus van Carthago op dat Jezus stierf op de veertiende dag van de Joodse maand Nisan. Dat komt overeenkomt met 25 maart van de Romeinse zonnekalender. In het Oosten maakten ze hun berekening met behulp van de veertiende dag van de eerste lentemaand van hun plaatselijke Griekse kalender. In de Romeinse kalender was dit 6 april. Dus afhankelijk van wie je het zou vragen, stierf Jezus op 25 maart of 6 april.
Zowel in het Westen als in het Oosten ontwikkelde zich dezelfde traditie dat Jezus stierf op dezelfde datum waarop Hij werd verwekt. Een anoniem christelijk werk uit het vierde-eeuwse Noord-Afrika stelde dat 25 maart ‘de dag van het lijden van de Heer en van Zijn verwekking was. Want Hij werd verwekt op dezelfde dag dat Hij leed.’ Augustinus in ‘Over de Drie-Eenheid’ benoemt dezelfde berekening. Ook in het Oosten beweert bisschop Epiphanius van Salamis uit de vierde eeuw dat Christus op 6 april de zonden van de wereld heeft weggenomen en op dezelfde datum ‘in de smetteloze schoot van de heilige maagd was ontsproten’. Het feit dat deze merkwaardige traditie in twee verschillende delen van de wereld bestond, suggereert dat het misschien geworteld is in meer dan alleen maar giswerk. Zeer waarschijnlijk, zoals McGowan opmerkt, leunden deze vroege christenen op een oude Joodse traditie die zei dat de belangrijkste gebeurtenissen van de schepping en de verlossing in dezelfde tijd van het jaar plaatsvonden.
Nu we de datum van de dood van Christus en de(zelfde) datum van zijn verwekking hebben, kunnen we goed begrijpen waar de datum van Kerst vandaan kan zijn gekomen. Als Jezus op 25 maart werd verwekt, dan moet de beste datum om Zijn geboorte te vieren negen maanden later zijn, op 25 december (of, in het Oosten, 6 januari). We kunnen niet zeker weten dat dit de oorsprong van 25 december is. We kunnen al helemaal geen leerstellige uitspraken doen over de historiciteit van die datum. Toch is er veel beter historisch bewijs voor het gegeven dat onze datum voor Kerst verbonden is met de dood en de verwekking van Christus dan dat die datum te maken heeft met de heidense feesten van Saturnalia en Sol Invictus.
